هنوز افراد زیادی هستند که اخبار زرد در شبکه های اجتماعی را باور می کنند. یا مثلاً خیلی ها فکر می کنند هر چیزی که به صورت کتاب چاپ شده درست است و می توان به آن اعتماد کرد. افراد تحصیل کرده ممکن است در مواجهه با این گزاره ها شگفت زده شوند. اما چه می توان کرد؟ متاسفانه این مشکلات واقعی است. مخصوصا اینجا!
اگر بخواهیم نقادانه فکر کنیم، باید بدانیم که بسیاری از منابع اطلاعاتی در جهان غیرقابل اعتماد هستند و اطلاعات نادرستی در اختیار مخاطبان خود قرار می دهند. بیشتر منابع اطلاعاتی تحت تأثیر شرکت ها، سیاستمداران، سازمان ها یا سایر گروه های ذینفع هستند.
در دنیای دیجیتال امروزی، حتی افراد عادی نیز می توانند خیلی سریع اخبار جعلی را ایجاد و منتشر کنند. در چنین شرایطی، تفکر انتقادی دشوارتر می شود. زیرا باید منابع مختلف اطلاعات را بررسی کرده و بهترین آنها را انتخاب کنیم.
چرا باید منابع اطلاعاتی را زیر سوال ببریم؟
پرسش از منابع یکی از فعالیت های مهم در تفکر انتقادی است. چرا؟ زیرا همه منابع اطلاعاتی به یک اندازه معتبر، دقیق یا مرتبط نیستند. اگر منابع مختلف را زیر سوال نبریم، نمی توانیم ارجاعات نامربوط یا اشتباه را حذف کنیم.
تردید در منابع اطلاعاتی به ما کمک می کند تا گزینه های مناسب و قابل اعتمادی را انتخاب کنیم و شناخت دقیق تری از دانش روز دنیا داشته باشیم. تجزیه و تحلیل و ارزیابی پیشنهادات بدون شناسایی اطلاعات صحیح امکان پذیر نیست. به خصوص زمانی که از الگوریتم‌هایی برای جستجو در وب استفاده می‌کنیم، تشخیص قابل اعتماد، غیرقابل اعتماد یا جعلی بسیار مهم است.
البته این مشکل در دانشگاه کمتر مشهود است. زیرا اکثر دانشجویان توسط اساتید خود تشویق به استفاده از منابع دانشگاه می شوند. چنین منابعی قبل از انتشار توسط کارشناسان معتبر بررسی می شوند. این امر تا حد زیادی صحت ادعاهای مطرح شده در منابع دانشگاهی را تضمین می کند.
فرآیند شناسایی منبع تفکر انتقادی
1) دانستن هدف منبع اطلاعات
همه منابع اطلاعاتی برای یک هدف ایجاد نشده اند، برخی از آنها با هدف اطلاع رسانی یا متقاعد کردن مخاطبان هستند. برخی برای سرگرمی، هیجان انگیز کردن یا گمراه کردن تولید می شوند.
با شناسایی هدف منبع، می توانیم تصمیم بگیریم که آیا مفید است یا خیر. به خصوص اگر به دنبال تشخیص سوگیری منبع اطلاعات هستیم، ابتدا باید هدف تولید آن را درک کنیم. سوالات زیر به ما کمک می کند تا هدف منبع تفکر انتقادی را بهتر درک کنیم.
- آیا منابع اطلاعاتی به مخاطبان هدف اشاره کرده اند؟
- آیا منبع از نظرات یک ایدئولوژی، شخص، دولت یا سازمان خاصی پشتیبانی می کند؟
- آیا منبع برای برانگیختن یک واکنش احساسی قوی در نظر گرفته شده است؟ (مثلاً عصبانیت از چیزی یا کسی، یا اشتیاق به یک کار خاص)
- آیا منبع اطلاعات از زبان فنی و توصیفات پیچیده به گونه ای استفاده می کند که به نظر می رسد به جای عموم مردم متخصصان را هدف قرار می دهد؟
- آیا منبع زبان آکادمیک دارد؟ آیا او از لحن محاوره ای یا محبوب استفاده می کند؟
2) ارزیابی صحت منبع اطلاعات
منابع با دقت بالا از شواهد قابل اعتماد و تایید شده استفاده می کنند. برای تصمیم گیری در مورد صحت منابع اطلاعاتی، می توانیم سوالات زیر را مطرح کنیم:
- آیا شواهد و ادعاهای ذکر شده در منبع را می توان با سایر منابع معتبر مقایسه کرد؟
- آیا منبع اطلاعات اظهارات یا مشاهداتی را که آشکارا نادرست یا گمراه کننده هستند پشتیبانی می کند؟
- آیا منبع به طور انتخابی تنها به یک طرف موضوع می پردازد؟
- آیا فکر می کنید این منبع شواهد یا اطلاعات مهمی را از دست داده است؟
3) بررسی ارتباط منابع اطلاعاتی
برای تصمیم گیری در مورد جدید بودن منابع اطلاعاتی، می توانیم سوالات زیر را مطرح کنیم:
- با توجه به سطح علمی و فنی من، آیا منبع برای من جدید است؟
- آیا از بحث ها و استدلال های جاری در جهان پشتیبانی می کند؟
- آیا تحولات اخیر برخی از شواهد یا روش های ذکر شده در منبع را منسوخ کرده است؟
پیشرفت تکنولوژی و توسعه روش های تحقیق باعث شده است که زمینه های علوم، فناوری، مهندسی، ریاضیات و پزشکی به سرعت تغییر کند. بنابراین استفاده از آخرین منابع در این زمینه ها اهمیت روزافزونی پیدا می کند. اما در زمینه‌های دیگر مانند فلسفه یا تاریخ، گاهی منابع قدیمی‌تر ارزش بیشتری دارند.
4) ارزیابی مرتبط بودن منبع اطلاعات
طبیعتاً منابع اطلاعاتی تفکر انتقادی باید با موضوع مورد بررسی مرتبط باشد. برای تصمیم گیری در مورد مناسب بودن منابع اطلاعاتی، می توانیم سوالات زیر را مطرح کنیم:
- آیا منبع به پاسخ سوال من کمک می کند؟
- آیا منبع به درک من از آن می افزاید؟
- آیا مبدا منبع (مثلاً فرهنگ یا کشور سازنده) با سؤال من مرتبط است؟
- آیا تعاریف، روش ها و تفاسیر ذکر شده در منبع برای حوزه تحقیق من مناسب است؟
5) تأیید صلاحیت و اعتبار نویسنده
اعتبار نویسنده منبع به شدت بر اعتبار خود منبع تأثیر می گذارد. نویسنده باید دانش و قدرت لازم برای صحبت در مورد موضوع را داشته باشد. طبیعتاً نویسنده ای که در زمینه پژوهشی ما تخصص و تجربه کافی نداشته باشد، صلاحیت و اختیار کافی نخواهد داشت.
اگر نویسنده واقعاً در این زمینه متخصص باشد و با پیشرفت‌های جدید و بهترین روش‌های دنیا آشنا باشد، احتمالاً منبع اطلاعات از استاندارد بالایی برخوردار است.
متأسفانه امروزه شاهد این هستیم که افرادی با سطح آگاهی پایین از یک موضوع، منابع اطلاعاتی را تهیه و جمع آوری می کنند. در چنین شرایطی به احتمال زیاد منبع اطلاعات حاوی موضوعات ناقص و نادرستی است که قابل اعتماد نیستند. برای بررسی صلاحیت نویسنده، می توانیم سوالات زیر را مطرح کنیم:
- آیا نویسنده تجربه ای در این زمینه دارد؟
- آیا نویسنده مدرک دارد؟
- آیا نویسنده اثر دیگری نوشته است که مورد بررسی و تایید کارشناسان این حوزه قرار گرفته باشد؟
- آیا نویسنده یک علاقه مند است که آثارش را فقط در رسانه های اجتماعی و وبلاگ ها می توان یافت؟
نتیجه
تفکر انتقادی به این معناست که همیشه مجبور نیستیم با منابع اطلاعاتی موافق باشیم و بلافاصله اخبار و شایعات را بپذیریم. بسیاری از مواقع منابع اطلاعاتی مغرضانه هستند و اطلاعات غلط منتشر می کنند. بررسی هدف، دقت، تازگی و شایستگی نویسنده به ما کمک می کند تا با اطمینان بیشتری به منابع اطلاعاتی تکیه کنیم و درست فکر کنیم.
